در دنیایی که هر روز بیش از پیش، ارتباط افراد در فضای مجازی شکل می گیرد، بی شک امکان دسترسی به تکنولوژی برای ادامه چنین حیاتی، اجتناب ناپذیر خواهد بود. به راستی در چنین شرایطی، وضعیت 62 درصد از افراد این کره خاکی که در طول عمر خود حتی یک بار از تلفن استفاده نکرده‌اند و یا 40 درصد از ساکنینی که از نعمت برق محروم اند، چه خواهد شد؟ چگونه افراد به فضای مجازی شکل گرفته در عصر حاضر که تنها در اختیار تعداد محدودی از ابرقدرت های رسانه‌ای است، دست خواهند یافت؟ از این واقعیت تحت عنوان " شکاف دیجیتالی" یاد می شود. این اصطلاح طی ده سال گذشته کاربرد وسیعی برای بیان تغییرات گسترده در دسترسی به فناوری های اطلاعات و ارتباطات در سراسر جهان یافته است. در دهه 1990 و قبل از ورود رسانه‌های دیجیتالی متفکران به وجود "شکاف آنالوگی" اشاره می کردند و از این اصطلاح وجود تمایز و تفاوت بر حسب تولید محتوا و دسترسی به فناوری‌های رسانه های سنتی نظیر رادیو، تلویزیون و تلفن را مراد می کردند. افزون بر نابرابری در دسترسی و مصرف، نابرابری های ساختاری در تولید هم وجود داشت که هنوز هم به قوت خود باقی است. همین امر موجب شد که رسانه های غربی با تسلط بر برنامه های خبری، تلویزیونی و فیلم ها در سطح جهان به تاخت و تاز در زمینه حفظ انحصار طلبی تکنولوژی ادامه دهند. شکاف دیجیتالی چیز جدیدی نیست، ولی این اصطلاح به مرور زمان معنایی نمادین یافته و کار خود را در عرصه فناوری‌های جدید شروع کرده است. مباحثات اخیر در خصوص نظم اطلاعات جدید و نا برابری ارتباطات و تکنولوژی برخاسته از این اصطلاح یعنی شکاف دیجیتالی است. آلن کاوسان Alan Cawson استاد رسانه های دیجیتالی دانشگاه ساکس در مقاله خود با نام "فراتر از شکاف دیجیتالی"Beyond the Digital Divide ماهیت شکاف دیجیتالی را تشریح می کند. او در خصوص اینکه چگونه پتانسیل اینترنت می تواند در حوزه آموزش، اقتصاد و ارتباطات بین فرهنگی میان نیمکره شمالی وجنوبی از قوه به فعل در آید به بحث و بررسی می پردازد.تعاریف در مورد معنای اصطلاح شکاف دیجیتالی Digital Divideو شاخص های آن هنوز اختلاف نظر وجود دارد. شکاف دیجیتالی اصطلاحی است که برای بیان نا برابریهای توزیع جهانی در زمینه دسترسی به تکنولوژی اطلاعات و ارتباطات است. به عبارت دیگر می توان گفت، تا اندازه ای شکاف دیجیتالی نشانه ای از تهدید قدرتهای نیرومندی است که جهان را در قرن بیست یکم به بخش های نابرابر از نظر دسترسی به اطلاعات تقسیم می کنند. به تعبیری دیگر شکاف دیجیتالی نابرابری های موجود میان کشور های مختلف جهان است که از چگونگی بهره گیری آنان از تکنولوژی اطلاعات و ارتباطات در جهت توسعه اقتصادی و اجتماعی ناشی می شود.
فناوری دیجیتالی در دنیای آنالوگ افزایش تعداد افرادی که به گیرنده های رادیو، تلویزیون دسترسی دارند، بیانگر رشد روزافرون مخاطب‌های رسانه‌های جمعی است و در دنیای دیجیتالی افزایش تعداد کاربران شبکه، بیانگر افزایش روزافزون ظرفیت برای ایجاد صور جدید ارتباطی و نیز ایجاد محتوا و مطالب جدید است. دو مشخصه مهم فناوری دیجیتالی توانایی تحول و توسعه آن را افزایش می دهند. مشخصه اول، ظرفیت فوق‌العاده اینترنت است که فضای کافی را برای شنیدن آراء مختلف فراهم می‌کند. برای مثال، سایت گوگل اکنون بیش از هشت میلیارد صفحه وب دارد. پروژه تحقیقاتی در دانشگاه کالیفرنیا واقع در برکلی تخمین می زند که هر ساله اطلاعات جدیدی معادل 37000 کتابخانه که برابر با اندازه کتابخانه کنگره ایالات متحده است، تولید می شود. دومین مشخصه،کاهش چشمگیر موانع مالی است. این عوامل روی هم رفته امکانی برای دموکراتیزه democratisationکردن رسانه‌ها را فراهم می کنند و در نتیجه برای اولین بار موجب برابری نرخ مبادله بین شمال و جنوب می‌شوند. مفاهیم دموکراسی الکترونیکی معمولاً به تجربه های که در ارتباط با سیستم‌های رأی‌گیری الکترونیکی یا دسترسی وسیع از طریق رسانه‌های الکترونیکی به دولت مربوط می‌شود. ولی در حیطه رسانه ها دیجیتالی مفهوم دموکراسی یعنی دسترسی گسترده به ابزارهای ارتباطی که نظارت انحصار طلبانه ی رسانه‌های رسمی را به چالش می‌کشاند. فناوری رسانه‌ای اینترنت در تکامل فناوری رسانه‌ای تحولات کیفی بسیار ایجاد و رسانه‌های جمعی را در پروتکل‌های تکنولوژی همسان خود جذب کرده است. یعنی همه آنها را از طریق کامپیوتر قابل دسترسی می‌کند. با در نظر گرفتن ظرفیت، کامپیوتر می‌تواند در عین حال کتاب، روزنامه، گیرنده رادیو، دستگاه تلویزیون و تلفن تصویری باشد. با وجود این، فناوری اینترنت چیزی بیش از یک دسترسی صرف به نسخه های دیجیتالی فناوری رسانه‌ای است. اینترنت ابزار ارتباطی کاملاً جدیدی، یعنی پست الکترونیکی (ایمیل)، را ایجاد کرده که به شدت تعامل ارتباطی افراد و سازمان‌ها را متحول کرده است. ظرفیت فناوری دیجیتالی در ایجاد رسانه های جدید، باعث تاثیرپذیری رسانه های آنالوگ از رسانه های دیجیتالی و تحول آن ها شده است. آنچه از نقطه نظر استدلالی حائز اهمیت است، گسترش فوق العاده جوامع اطلاعاتی خاص است که مرهون اینترنت اند. صدها و هزاران اجتماع ویژه با بکارگیری ایمیل، سایت های خبری، وبلاگ ها شخصی و اتاق‌های چت تشکیل شده اند. توسعه ناهمگون اینترنت به این معنا است که تا کنون این جوامع اطلاعاتی جدید در جهان صنعتی نمایانگر منافع بیشتر هستند. آموزش اینترنتی بکارگیری اینترنت و فناوری‌های وب به مثابه ابزارهای خلاق در امر آموزش نشانگر گذر از رویکردهای کهن به سوی رویکردهای نو (کامپیوتری) است. رویکردهایی که مانند ماشین آموزش عمل می‌کنند و معلمان معتقدند که کامپیوتر خلاقیت را از میان می‌برد. در صورتیکه با توجه بیشتر می توان دید که کامپیوترها به مثابه ابزارهای تولید محتوا، خلاقیت و ارتباطات با گروه‌ها امکان همکاری و تبادل اطلاعات را می‌دهند. به همین دلیل مهارت‌های اجتماعی و یادگیری افراد در ارتباط با آن بالا می‌رود. این محتوای آموزشی است که باید توجه دانش آموزان را جلب کند (یعنی سرگرم‌کننده باشد)، آموزش را از طریق تکرار، گسترش دهد و تقویت کند. همچنین از طریق آزمون، نمودارهای آموزشی و ... روند آموزش را بهبود بخشد. این امکانات چنانچه در روند آموزش موفق باشند دانش آموزان را تشویق می‌کنند که به موضوعات و مطالب ارائه شده مکرر مراجعه کرده و علاقه نشان دهند. بطور کلی سازمان‌های فرهنگی و آموزشی زمانی می‌توانند ارتباط کارآمدی داشته باشند که محتوی مطالبشان "آموزنده" و از لحاظ اطلاعات "پربار" باشند. از نظر علمی هم استفاده از تمام حواس و ارائه اطلاعات به صورت تصویری و شنیداری به منظور جلب مشارکت مخاطب، حائز اهمیت است. خلاقیت و ارتباطات برای فهم ظرفیت و توان اینترنت برای ارائه اطلاعات ضروری است، اما عمده تأکید در بحث استفاده از اینترنت در زمینه آموزش بر یادگیری کتاب درسی الکترونیکی و تهیه اطلاعات از کتابخانه الکترونیکی است. اقتصاد اینترنتی در عصر صنعتی تبادل مالکیت در عرصه بازار، شرط اساسی تجارت محسوب می شد و نقش دولت‌ها حمایت از مالکیت و بازار بود. درحالیکه زندگی در عصر الکترونیک مستلزم دسترسی به اطلاعات موجود در شبکه‌های ارتباطی است که اهمیتی برابر با تبادل مالکیت در عرصه بازار دارد. همچنین در اقتصاد سنتی افراد مجبور بودند برای کسب سود در پی بازارهای بزرگ باشند، ولی در اقتصاد اینترنتی تاجران موفق آنلاین، نظیر آمازون و ای بی دریافته‌اند که سود در ایجاد بازارهای کوچک و خرد است. در این بازارها میلیون ها فروشنده در پی یافتن راهی برای جدا نمودن بخشی از درآمد حاصل از هر معامله هستند. شاخص های اینترنت این امکان را فراهم می‌کند که میلیونها نفر در سراسر جهان به صورت ارتباطات یک به یک یا یک به چند بازارهای کوچک با هزینه های اندک ایجاد کنند. حال اگر شرکت‌های رسانه‌ای دیجیتالی جهان مالکیت و کنترل امواج رادیویی را تحت انحصار خود درآورند، آنگاه چه تضمینی برای بقای حق مسلم میلیاردها انسانی که برای برقراری ارتباط با یکدیگر در این کره خاکی، باقی می‌ماند؟ گزارش اجلاس فرصت های کاری دیجیتالی DIGITAL OPPORTUNITY TASK (DOT) که در می سال 2001 پس از اجلاس سران کشورهای صنعتی جهان در اوکیناوای ژاپن انتشار یافت به بهترین وجهی دیدگاههای مقامات رسمی این کشورها را در خصوص اهمیت تکنولوژی اطلاعات و ارتباطات برای توسعه اقتصادی تشریح شده است. در این گزارش آمده است که اگر از تکنولوژی اطلاعات و ارتباطات به نحو معقول و صحیح بهره برداری شود، به نتایج امیدوارکننده‌ای می‌توان دست یافت. تکنولوژی اطلاعات و ارتباطات فرصتهای فراوانی را برای محدود ساختن نابرابریهای اقتصادی، اجتماعی و نیز حمایت از ایجاد ثروتهای منطقه‌ای فراهم می‌کند. البته باید گفت که تکنولوژی ارتباطات و اطلاعات نمی‌تواند به‌عنوان یگانه داروی شفابخش تمامی مسائل و مشکلات مربوط به توسعه مطرح شود. ولی به هرحال درصد قابل توجهی از مشکلات و مسائل مربوط به ارتباطات و تبادل اطلاعات را رفع می کند. پیامدهای شکاف دیجیتالی چنانچه شبکه های اینترنت در آینده به کانون جهانی داد ستد مبدل گردد، در آن صورت چه سرنوشتی در انتظار میلیونها نفری که اتصال به اینترنت برای آنها امکان پذیر نیست، خواهد بود. شاید هرگز نتوان برای این سوال، پاسخی بدست آورد. سرعت پیشرفت فناوری نشان می دهد که جهان به دو بخش مجزا تقسیم خواهد شد. بسیاری از کشورها به عقب ماندگی روز افزون گرفتار می شوند و کشورهای صاحب تکنولوژی هم روز به روز پیشرفت خواهند کرد و به همین ترتیب بهره کشی از کشورهای توسعه نیافته افزایش خواهد یافت. بروز شکاف دیجیتالی تاثیرات زیادی در تجارت الکترونیک، اقتصاد و آموزش خواهد داشت. حاصل این امر عقب افتادگی در علوم و فناوری کشورهای در حال توسعه خواهد بود. عمیق تر شدن این شکاف به معنای فاصله گرفتن اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و فرهنگی کشورها که نتیجه آن تحمیل کالا ها و تولیدات فرهنگی صاحبان تکنولوژی برای سست کردن باورها، سنت ها و فرهنگ ها ی کشورهای در حال توسعه که پیامدش نوعی استثمار فرهنگی، بحران بی هویتی نسل جوان، یاس و افسردگی در سطح جوامع خواهد شد. جوامعی که متحمل بروز ناهنجاریها ی اجتماعی روز افزون از قبیل بزهکاری، دزدی، میل به اعتیاد، افزایش طلاق و سست شدن بنیانهای خانوادگی و... خواهد شد. این مسئله مهمتر از ناهمگونی جوامع مختلف بشری در دستیابی به تکنولوژی است، لذا لازم است که نسبت به تکنولوژی فناوری اطلاعات به عنوان امری لازم و ضروری نگاه کرد. راهکارهای برطرف کردن شکاف دیجیتالی شکاف دیجیتالی یک مسئله پیچیده است که بصورت های مختلفی در کشورها بروز می کند و باعث چالش های عملیاتی و سیاسی در آن کشور می شود. علاوه بر این روشن است راه حلهایی که در کشورهای پیشرفته کاربرد دارند نمی توانند در کشورهای در حال توسعه کاربرد داشته باشند. راه حلها باید بر اساس درک و فهم شرایط و نیازهای آن کشور ارائه شوند. مهمترین مسائل در پرکردن شکاف دیجیتالی توجه به سواد و بالا بردن سطح علمی افراد، توزیع صحیح دسترسی به اینترنت، ایجاد شرایطی برای دسترسی همه مردم به تکنولوژی و فناوری، توضیح و تشریح ضرورت استفاده از تکنولوژی اینترنت در عرصه تجارت، برنامه ریزی مناسب و مدون برای تجهیز مدارس به شبکه های اینترنتی و... است. زیرا در حال حاضر نیمی از افراد جامعه کشورهای آفریقایی، عربی و خاور میانه، سواد خواندن و نوشتن ندارند و از امکان تحصیل محروم هستند. نمی توان پیش بینی کرد که تا چه اندازه در عصر ارتباطات و اطلاعات این جوامع متضرر خواهند شد. ولی می توان تصور کرد در حالیکه جامعه اطلاعاتی در حال تغییر دادن شیوه های اقتصاد جهانی است، کشورهای در حال توسعه چه سرنوشتی پیدا خواهند کرد. وسیع ترین پژوهش جهت سنجش شکاف دیجیتالی توسط شبکه اوربیکام Orbicom یونسکو انجام شده است. این پژوهش از تعریف شکاف دیجیتالی گرفته تا دستاوردهای آموزشی و نیز استفاده از فناوری را مورد بررسی قرار داده است. مفهوم "دولت اطلاعاتی" Infostate در این پژوهش به مجموعه‌ای از شبکه‌های اطلاعاتی، آموزش و مهارت‌ها مورد استفاده قرار گرفته است. ویا به منظوراستفاده منسجم و فشرده از فناوری‌های اطلاعات و ارتباطات در نظر گرفته شده است. اعداد و ارقام بدست آمده آشکارا نشان‌دهنده این واقعیت است که میزان دسترسی به اینترنت و همچنین تعداد خبرگان علوم کامپیوتری درکشورهای جهان متفاوت یا به عبارتی نا برابر است. فعالان و اندیشمندان دانشگاهی‌که‌در زمینه ازمیان بردن شکاف دیجیتالی فعال هستند، ادعاهای مشابهی دارند که با زبانی غیر رسمی آن را بیان می‌کنند. موسسه آنلاین اسکولز در سال1996 توسط گروهی از دست اندرکاران تکنولوژی پیشرفته تاسیس شد. این موسسه اساساٌ به منظور نصب اینترنت در مدارس مناطق محروم آمریکا تاسیس و آغاز به کار کرده است. رئیس موسسه آنلاین اسکولزSchools Online میگوید: "استفاده از شبکه جهانی اینترنت سبب می‌شود اطلاعات و ارتباطات لازم با دیگر جوامع بشری و مردم دنیا برقرارشود. این شبکه به‌نوبه ی خود ابزار قدرتمندی است که با استفاده از آن، می توان دربرابر بسیاری از بحرانها مقاومت کرد. درحال حاضر شبکه مذکور از موقعیت بی‌نظیری برخوردار است." او می افزاید: " بسیار ساده‌لوحانه و غیرمنطقی است که استدلال کنیم استفاده از تکنولوژی اطلاعات و ارتباطات می‌تواند منجر به حل تمامی مشکلات جوامع شود. یا صرفاً وجود تعداد زیادی کامپیوتر و اتصال به اینترنت‌کلیه‌ی مشکلات را بر طرف نمی کند. چراکه مشکلاتی همچون‌گرسنگی، جنگ، تخریب محیط زیست و ایدز باالقوه وجود دارند."
